Partycypacja pracowników w zarządzaniu poprzez udział w organach kierowniczych przedsiębiorstw: doświadczenia międzynarodowe, wnioski dla Polski
PRZEGLĄD DOŚWIADCZEŃ MIĘDZYNARODOWYCH
W Słowenii pracownicy mają prawo do reprezentacji w organach spółki spółek co najmniej średniej wielkości. Przedstawiciele pracowników mogą zasiadać w jej organach, jeśli spełnione są co najmniej dwa z trzech następujących kryteriów: zatrudnienie ponad 50 pracowników, obroty przekraczające 8,0 mln euro i aktywa o wartości przekraczającej 4,0 mln euro. Ponadto prawo to przysługuje bez dodatkowych warunków, o ile spółka jest bankiem, towarzystwem ubezpieczeniowym lub jest notowana na giełdzie. Jako że prawo daje spółkom możliwość wyboru, czy powołają radę nadzorczą, czy też będą funkcjonować jedynie z zarządem, usytuowanie przedstawicieli pracowników może się różnić. Jeśli istnieje rada, przedstawiciele pracowników stanowią od jednej trzeciej do połowy jej członków, określa to statut spółki. Jeśli działa tylko zarząd, to musi znaleźć się w nim co najmniej jeden przedstawiciel pracowników, a jeśli skład zarządu jest więcej niż czteroosobowy, to pracownicy muszą mieć zapewnione w nim co najmniej jedną czwartą miejsc. Przedstawiciel pracowników nie może stać na czele zarządu. Przedstawiciele pracowników są wybierani przez radę pracowników spośród uprawnionych do głosowania w wyborach do niej, co wyklucza wybór osób z kierownictwa wyższego szczebla. W konsekwencji, rada pracowników ma także prawo odwołania członka zarządu, którego wcześniej wybrała. Długość kadencji członków rad nadzorczych i zarządów z ramienia pracowników jest określona w statucie spółki, ale zgodnie z prawem w spółce akcyjnej nie może przekraczać sześciu lat. Przedstawiciele pracowników w organach spółek korzystają z takiej samej ochrony przed zwolnieniem jak przedstawiciele związków zawodowych i członkowie rad pracowników. Oprócz przedstawicieli w organach spółki, pracownicy mogą także zaproponować dyrektora ds. pracy, który będzie zajmował się sprawami zasobów ludzkich w firmach zatrudniających ponad 500 pracowników. Jeśli pracowników jest mniej niż 500, takie rozwiązanie także jest możliwe, o ile spółka i rada pracowników wyrażą na nie zgodę.
W Szwecji, pracownicy prawie wszystkich spółek prywatnych zatrudniających ponad 25 pracowników mają prawo do wyboru członków zarządu. W Szwecji prawo nie przewiduje istnienia rad nadzorczych. O ile podmioty spoza sektora prywatnego nie są objęte tymi przepisami, to niekiedy statuty tych organizacji mogą przewidywać udział reprezentacji pracowników w zarządzie. W spółkach sektora prywatnego zatrudniających od 25 pracowników ustawa przewiduje, że w zarządzie zasiada dwóch przedstawicieli pracowników oraz taka sama liczba ich zastępców. W firmach, które działają w różnych sektorach gospodarki i zatrudniają co najmniej 1000 pracowników, w zarządzie zasiada trzech przedstawicieli pracowników, z trzema zastępcami. Przedstawiciele pracowników nie mogą jednak nigdy stanowić w zarządzie większości. Przedstawicieli pracowników do zarządu wyznacza lokalny związek zawodowy, z którym pracodawcę wiąże układ zbiorowy. Jeśli nie ma związku zawodowego związanego z pracodawcą układem bądź związek nie zdecyduje się na wyznaczenie przedstawicieli, nie ma reprezentacji pracowników w zarządzie. Przedstawiciele pracowników w zarządzie muszą być pracownikami spółki lub spółki należącej do grupy w przypadku spółki dominującej. Związek zawodowy uprawniony do wyznaczenia członków zarządu spomiędzy pracowników ma dużą swobodę w określeniu sposobu ich selekcji. Ich kadencja jest ustalana także przez związek zawodowy, nie może jednak przekraczać czterech lat. Co do zasady, członkowie zarządu reprezentujący pracowników mają takie same prawa jak ci reprezentujący akcjonariuszy. Członkowie zarządu reprezentujący pracowników nie mogą jednak angażować się w sprawy związane z rokowaniami zbiorowymi lub akcjami protestacyjnymi, ani też w inne kwestie, w których istnieje wyraźny konflikt interesów między spółką a związkiem zawodowym. Korzystają z ochrony przed zwolnieniem na podobnych zasadach jak przedstawiciele związkowi.
Na Węgrzech w spółce z radą nadzorczą rada pracowników ma prawo nominować jedną trzecią członków rady nadzorczej, jeśli spółka zatrudnia ponad 200 pracowników. Jedynym wyjątkiem jest sytuacja, w której istnieje porozumienie między radą pracowników a zarządem stanowiące inaczej. Przed dokonaniem nominacji rada pracowników musi skonsultować kandydatury ze związkami zawodowymi działającymi w spółce. W spółkach z jednym tylko organem kierowniczym, zarządem, ewentualny udział pracowników w nim musi być regulowany umową między radą pracowników a spółką. Zmiany prawa z 2006 r. umożliwiają spółkom niepowoływanie rady nadzorczej. Przedstawiciele pracowników w organach spółki muszą być jej pracownikami i mają takie same prawa oraz obowiązki jak inni członkowie rady nadzorczej. Jednak na mocy przepisów z 2013 r. utracili oni prawo do ochrony przed zwolnieniem. Wszyscy członkowie rady nadzorczej są wybierani na okres pięciu lat.
Czy partycypacja pracowników w zarządzaniu w Polsce może ulec wzmocnieniu?
Aktualne, a zarazem trwałe tendencje polityczne w naszym kraju każą raczej sceptycznie zapatrywać się na perspektywy ożywienia partycypacji pracowników w zarządzaniu w naszym kraju. Znamienne jest, że w ciągu ośmiu lat rządów PiS, odwołującego się do postulatów katolickiej nauki społecznej, kwestie zbiorowych stosunków pracy, dialogu społecznego i, mówiąc najogólniej, uwzględnienia perspektywy pracowniczej w języku używanym do opisu relacji społeczeństwa i gospodarki były słabo widoczne. Co więcej, retoryka stanowiła wskaźnik niskiego poziomu zainteresowania władzy tymi kwestiami także na płaszczyźnie polityki publicznej. Pomimo pewnych deklaracji rządu dotyczących ożywienia rokowań zbiorowych w naszym kraju, zwłaszcza w okresie przed pandemicznym, nie znalazły one odzwierciedlenia w działaniu. Podobnie miała się rzecz z drugą próbą kompleksowej reformy prawa pracy, którą zarzucono w 2018 r. Wybuch pandemii w 2020 r. i polityki antykryzysowe ukierunkowane głównie na stronę podażową (sektor przedsiębiorstw) gospodarki, a pracowników obejmujące pośrednio (wsparcie publiczne kierowane do przedsiębiorstw z częściowym przeznaczeniem na zaspokajanie potrzeb pracowników np. poprzez dopłaty do ZUS) potwierdziły dominację orientacji pro biznesowej, co wpisało się w długoletni, korzeniami sięgający początków III RP trend określony w gruncie rzeczy neoliberalnym postrzeganiem gospodarki i państwa (Czarzasty, Mrozowicki 2023). Inaczej mówiąc, nie pojawiły się żadne symptomy zainteresowania reanimacją partycypacji pracowniczej, czy to na płaszczyźnie własnościowej i finansowej, czy w wymiarze współdecydowania. Nie należy jednak przyjmować fatalistycznej postawy i porzucać idei upodmiotawiania pracowników, choćby ze względu na to, że również i w bloku nowych państw członkowskich UE z Europy Środkowo-Wschodniej, w tym państw wyszehradzkich, jak Słowacja i Węgry, rozwiązania instytucjonalne zapewniające pracownikom obecność w ciałach kierowniczych przedsiębiorstw, nie tylko tych należących do sektora własności publicznej, utrzymują się, można więc je potraktować jako pozytywny układ odniesienia. Z całą pewnością potrzebne jest inspirowanie debaty publicznej na ten temat przez związki zawodowe i organizacje społeczeństwa obywatelskiego, choć nie można się łudzić, że próby odwrócenia wektorów myślenia o partycypacji pracowniczej w zarządzaniu w Polsce o szczególnej roli państwa w jej promocji i ochronie przyniosą szybkie namacalne efekty, będzie to raczej zmiana inkrementalna. (Jan Czarzasty)
Bibliografia
Czarzasty, J. (2018). Patchy world. Privatisation as the driving force behind the evolution of labour relations in Poland. Przegląd Socjologiczny, 67(3), 135-153.
Czarzasty, J., & Mrozowicki, A. (2023). The nail in the coffin? Pandemic and social dialogue in Poland. Employee Relations: The International Journal, 45(7), 62-78.
Gardawski, J. (2009). Dialog społeczny w Polsce: teoria, historia, praktyka. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Warszawa: Katedra Socjologii Ekonomicznej SGH.
Gardawski, J. (2009). Polacy pracujący a kryzys fordyzmu, Warszawa: Wydawnictwo. Naukowe Scholar.
Gilejko, L. (1994). Społeczeństwo a gospodarka: socjologia ekonomiczna. Warszawa: Oficyna Wyd. SGH
Jarosz, M. (2002). Prywatyzacja w Polsce 1990-2002. Warszawa: ISP PAN
MSP (2016). Kierunki prywatyzacji majątku Skarbu Państwa w 2016 r. Warszawa: Ministerstwo Skarbu Państwa.
Taylor, R. (2005). Industrial democracy and the European traditions. Transfer: European Review of Labour and Research, 11(2), 155-162.
Worker Participation (2024), Country profiles, https://www.worker-participation.eu/National-Industrial-Relations/Countries
Wójcik, P. (2021), Pracownicy do rad nadzorczych, Tygodnik Spraw Obywatelskich, Nr 71 (19) 202, 11 maja 2021 r.