Partycypacja pracowników w zarządzaniu poprzez udział w organach kierowniczych przedsiębiorstw: doświadczenia międzynarodowe, wnioski dla Polski

Partycypacja pracowników z zarzadzaniu – przegląd doświadczeń międzynarodowych

Przyjmując perspektywę porównawczą, co wydaje się najwłaściwszym krokiem pozwalającym osadzić analizę stanu prawnego i praktyki w polskich realiach w kontekście europejskim, przyjrzymy się rozwiązaniom (lub ich brakowi) w innych krajach członkowskich UE.

Rozpoczynając od państw, gdzie pracownicy nie mają z mocy prawa swojej reprezentacji w organach zarządzających przedsiębiorstw, trzeba zauważyć, że ich liczba jest wysoka, wynosi dziewięć. Regulacje takie nie istnieją w takich państwach członkowskich UE, jak: Belgia, Bułgaria, Cypr, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Rumunia i Włochy. W Grecji, Hiszpanii, Irlandii i Portugalii sytuacja jest zbliżona do istniejącej w naszym kraju, czyli prawo do zasiadania w radach nadzorczych przedstawiciele pracowników mają jedynie w przedsiębiorstwach z sektora własności publicznej, względnie takich, które podlegały prywatyzacji. Z kolei w pozostałych państwach członkowskich UE, takim prawem przedstawiciele pracowników cieszą się niezależnie od statusu własnościowego przedsiębiorstwa. Mowa tu więc o Austrii, Chorwacji, Czechach, Danii, Finlandii, Francji, Holandii, Luksemburgu, Niemczech, Słowacji, Słowenii, Szwecji, Węgrzech. Zestawienie stanu uprawnień pracowniczych do reprezentacji w organach przedsiębiorstw znajduje się w Tabeli nr 1

Brak prawnych regulacji zapewniających przedstawicielom pracowników reprezentację w organach przedsiębiorstw	Regulacje prawne zapewniające przedstawicielom pracowników ograniczoną, ze względów własnościowych reprezentację w organach przedsiębiorstw	Regulacje prawne zapewniające przedstawicielom pracowników reprezentację w organach przedsiębiorstw niezależnie od ich statusu własnościowego
Belgia, Bułgaria, Cypr, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Rumunia i Włochy.	Grecja, Hiszpania, Irlandia, Polska, Portugalia	Austria, Chorwacja, Czechy, Dania, Finlandia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Węgry

W Austrii rada pracownicza ma prawo wyboru jednej trzeciej przedstawicieli do rady nadzorczej. Prawo to ma zastosowanie do wszystkich spółek akcyjnych (AG) i większości spółek z ograniczoną odpowiedzialnością (GmbH) zatrudniających co najmniej 300 pracowników. Jeśli jednak chodzi o spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, te, które zatrudniają mniej niż 500 pracowników i są częścią grupy posiadającej radę nadzorczą, nie są zobowiązane do jej posiadania. Przedstawiciele pracowników w radzie muszą być członkami rady zakładowej i pracownikami firmy. Zasadniczo mają takie same prawa i obowiązki, jak inni członkowie rady nadzorczej, jednak nie otrzymują za tę pracę wynagrodzenia.

W Chorwacji w większości chorwackich spółek z ograniczoną odpowiedzialnością i wszystkich chorwackich spółkach akcyjnych istnieje reprezentacja pracowników w organach spółek. Reprezentacja ta jest jednak ograniczona do jednego członka reprezentującego pracowników. Należy doprecyzować, że od 2008 r. spółki akcyjne mają wybór, co do struktury organów zarządzających. Mogą mianowicie ustanowić ich dwupoziomową strukturą, z radą nadzorczą i zarządem lub jednopoziomową, z tylko jednym organem, zarządem. Jeśli rada nadzorcza istnieje, to przedstawiciel pracowników zasiada w niej, natomiast jeśli istnieje tylko zarząd, to przedstawiciel pracowników staje się jego członkiem. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością mogą również wybrać między strukturą dwupoziomową a jednopoziomową, jednak formuła uproszczona, z jednym organem może być wybrana tylko warunkowo. Jeśli w spółce zatrudnienie wynosi ponad 200 pracowników lub posiada ona kapitał zakładowy większy niż 600 tys. HRK lub ma ponad 50 udziałowców lub prowadzi działalności pewnych działach gospodarki wskazanych przez ustawodawcę, to spółka musi ustanowić radę nadzorczą. Co ważne, obowiązek dopuszczenia przedstawicieli pracowników  do organów przedsiębiorstwa obowiązuje spółki bez względu na to, czy ich akcjonariat/struktura udziałów jest prywatna, publiczna, czy mieszana.

W Czechach przedstawicielom pracowników przysługuje jedna trzecia miejsc w radach nadzorczych spółek o kapitale państwowym, a także wielkich (z ponad 500 pracownikami) spółek prywatnych. Jeśli chodzi o sektor prywatny, to stan prawny zmieniał się w Czechach dynamicznie na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat. Przed 2014 r. w prywatnych spółkach akcyjnych pracownicy mieli prawo wybierać jedną trzecią członków rady nadzorczej, o ile w spółce zatrudnionych było co najmniej 50 pracowników. Po zmianie przepisów w 2012 r., pracownicy utracili to prawo z dnia 1 stycznia 2014 r. W konsekwencji reprezentacja pracowników w radach nadzorczych spółek prywatnych była możliwa tylko na zasadzie dobrowolności. Jednakże po ponownej zmianie prawa w 2017 r. obowiązek dopuszczenia przedstawicieli pracowników do rad nadzorczych spółek został przywrócony, ale tylko dla spółek o kapitale prywatnym zatrudniających ponad 500 pracowników. Ten stan prawny obowiązuje nadal. Niezależnie od tego, czy spółka jest własnością publiczną, czy prywatną związaną wspomnianymi wyżej przepisami pracownicy wybierają w głosowaniu jedną trzecią członków, a pozostałe dwie trzecie wybierane są przez walne zgromadzenie. Ordynacja wyborcza jest ustalana przez zarząd w porozumieniu ze związkami zawodowymi, jeśli takie istnieją. W spółkach o kapitale prywatnym nie osiągających ustawowego progu zatrudnienia możliwe jest dopuszczenie reprezentacji pracowników do rady, ale to jest to wyłącznie dobrowolna decyzja spółki.  Podobnie, możliwe jest dobrowolne zwiększenie udziału przedstawicieli pracowników ponad jedną trzecią, ale najwyżej do połowy stanu rady. Czynne prawo wyborcze przysługuje tylko pracownikom, ale bierne posiadają także osoby z zewnątrz, co stanowi okoliczność umożliwiającą wprowadzenie do rady nadzorczej np. osoby wyznaczonej przez organizację związkową. Ze względu na lukę prawną w ostatnich latach narasta problem związany w ekspansją czeskich o jednopoziomowej strukturze zarządzania, bez rady nadzorczej. Niejasne jest bowiem, czy w sytuacji braku rady pracownicy mogliby domagać się wyboru ich przedstawicieli do zarządu. Członkowie rady nadzorczej wybrani przez pracowników mają taki sam okres kadencji jak członkowie reprezentujący akcjonariuszy. Jest on określony w statucie spółki, ale tam, gdzie nie określono okresu kadencji, przyjmuje się, że wynosi on trzy lata.

W Danii reprezentacja pracowników na poziomie zarządu może powstawać w spółkach zatrudniających co najmniej 35 pracowników, a ich przedstawiciele mają jedną trzecią miejsc. Zgodnie z rozdziałem 8 duńskiej ustawy o spółkach, prawo wybierania swoich przedstawicieli do zarządu mają pracownicy spółek akcyjnych (A/S) i spółek z ograniczoną odpowiedzialnością (ApS) spełniających warunek wolumenu zatrudnienia. Wybory organizowane są jednak dopiero wówczas, kiedy pracownicy wyrażą wolę posiadania przedstawicieli, co odbywa się w głosowaniu, a postulat musi znaleźć poparcie większości pracowników. Liczba przedstawicieli pracowników w zarządzie wynosi co do zasady jedną trzecią jego składu (odpowiadać połowie liczby przedstawicieli wybranych przez walne zgromadzenie), ale nie może być mniejsza niż dwuosobowa (lub trzyosobowa w zarządzie spółki dominującej grupy). Zdarza się jednak w praktyce, że przedstawicieli pracowników w zarządzie jest proporcjonalnie więcej niż wynika to z ustawowego obowiązku. Pracownicy powinni również wybrać zastępcę każdego członka, który w razie potrzeby będzie wykonywał jego obowiązki. Co się tyczy struktury organów przedsiębiorstwa, w Danii spółki akcyjne muszą posiadać zarówno zarząd, jak i radę nadzorczą, natomiast prawo pozostawia wybór spółkom z ograniczoną odpowiedzialnością, które mogą ustanowić oba organy, ale nie muszą tego czynić, ograniczając się tylko do zarządu. Przedstawiciele pracowników mają takie same prawa i obowiązki jak inni członkowie zarządu, z zastrzeżeniem, że podlegają wyłączeniu w przypadku zaistnienie konfliktów w stosunkach pracy. Kadencja przedstawicieli pracowników jest taka sama jak dla innych członków zarządu i wygasa wraz z zamknięciem dorocznego walnego zgromadzenia, które odbywa się nie później niż cztery lata. Członkowie zarządu wybrani przez pracowników cieszą się taką samą ochronę przed zwolnieniem jak przedstawiciele związków zawodowych. Wniosek o przeprowadzenie głosowania nad tym, czy ma istnieć reprezentacja pracowników w zarządzie może złożyć: związek zawodowy pod warunkiem, że reprezentuje: co najmniej 10% pracowników; większość członków komitetu ds. współpracy po stronie pracowników; lub 10% pracowników.

W Finlandii pracownicy mają prawo do uczestniczenia w podejmowaniu kluczowych decyzji za pośrednictwem swoich przedstawicieli w firmie zatrudniających co najmniej 150 pracowników. Prawo nie rozstrzyga jednak, w jakiej formie ma się realizować partycypacja w zarządzaniu. Może się ona odbywać poprzez obecność przedstawicieli pracowników w zarządzie, w radzie nadzorczej, o ile taka istnieje lub na poziomie operacyjnym. Decyzja jest pozostawiana zainteresowanym stronom, które ustalają warunki w drodze porozumienia. Aby takie porozumienie było wiążące, po stronie pracowników musi opowiedzieć się za nim większość, a ponadto głosujący za nim muszą reprezentować co najmniej dwie grupy pracowników (pracownicy fizyczni, nie fizyczni i pracownicy szczebla kierowniczego). Jeśli jednak porozumienia nie ma, to na wniosek co najmniej dwóch grup pracowników reprezentujących większość pracowników, zastosowanie mają przepisy ustawowe, a te dają pracownikom prawo do wyznaczania swoich przedstawicieli do organów przedsiębiorstwa, pozostawiając, wszakże decyzję o tym, gdzie przedstawiciele pracowników się znajdą. Może to być zarząd, rada nadzorcza lub reprezentacja pracownicza partycypująca w zarządzaniu na poziomie operacyjnymi. Prawo stanowi, że liczba przedstawicieli pracowników wynosi od jednego do czterech, przedstawiciele muszą być pracownikami firmy i mogą stanowić jedną piątą składu organu, w którym zasiadają, inaczej mówiąc, być reprezentowani w proporcji 1:4 do pozostałych członków. Przedstawiciele wybierani są przez ww. grupy pracowników, czyli obowiązuje system kurialny, a jeśli grupy nie mogą dojść w tej sprawie do porozumienia, przeprowadzane są wybory. Wybory odbywają się według tej samej procedury, co wybory inspektorów ds. zdrowia i bezpieczeństwa (BHP), czyli są organizowane przez pracowników, z oddzielnymi wyborami dla pracowników niebędących pracownikami fizycznymi, jeśli jest konieczna. Przedstawiciel musi być „osobą prawnie kompetentną” (przez co należy rozumieć: zdolną podejmować racjonalne decyzje, uczestniczyć w czynnościach prawnych oraz rozumieć charakter i konsekwencje swoich działań), a ponadto nie może być „bankrutem lub podlegać zakazowi prowadzenia działalności gospodarczej”. Jest powoływane na swoją funkcję na kadencję taką samą, jak inni członkowie organu, w którym zasiada, ale jeśli nie uzgodniono inaczej, maksymalna długość kadencji wynosi trzy lata. Przedstawiciele pracowników mają takie same prawa jak inni członkowie zarządu (lub innego organu), ale nie mogą uczestniczyć w podejmowaniu decyzji dotyczących konfliktów w stosunkach pracy, wynagrodzeń i warunków pracy lub zatrudniania i zwalniania kierowników wyższego szczebla.

We Francji, uprawnienia pracowników do reprezentacji w organach przedsiębiorstwa znacznie się w minionych dziesięciu latach poszerzyły. Do 2013 r. przedstawiciele pracowników na szczeblu zarządu reprezentujący wszystkich pracowników byli obecni jedynie w spółkach o kapitale państwowym i sprywatyzowanych. Jednak ustawa o bezpieczeństwie zatrudnienia, z 2013 r., znacznie rozszerzyła tę reprezentację. Trend ten był kontynuowany, przez przyjęcie przepisów dotyczących dialogu społecznego i zatrudnienia, w 2015 r., a następnie przyjęciem tzw. prawa Pacte w 2019 r. Obecnie reprezentacja pracowników na poziomie zarządu jest obowiązkowa w wielkich spółkach akcyjnych (SA) zatrudniających co najmniej 1000 lub pracowników we Francji lub minimum 5000 na całym świecie (we Francji i innych krajach), dla porównania do 2015 r. progi te wynosiły odpowiednio 5000 i 10000). Jeśli zarząd liczy do ośmiu członków, to musi w nim zasiadać jeden przedstawiciel pracowników, a w przypadku ponad ośmioosobowego zarządu – dwóch. Dla porównania, próg ten przed 2019 r. był wyższym, wynosił. Przepisy te mają zastosowanie niezależnie od tego, czy spółka ma jeden organ kierowniczy tj. zarząd, czy dwa (co jest mniej powszechne) tj. zarząd i radę nadzorczą. W takim przypadku przedstawiciel lub przedstawiciele pracowników stają się członkami rady nadzorczej. Prawo nie wyznacza jednej ścieżki wyboru przedstawicieli pracowników, zamiast tego nadzwyczajne (zwoływane w tym celu) walne zgromadzenie może, po zasięgnięciu opinii istniejących organów przedstawicielstwa pracowniczego, komitetu grupy, centralnego komitetu społeczno-gospodarczego (CSE) lub CSE spółki, wybrać jedną z  czterech opcji: 1) wybory, bezpośrednie lub pośrednie, z nominacjami kandydatów przez związki zawodowe; 2) mianowanie przedstawiciela/i przez istniejące organy reprezentujące pracowników – komitet grupowy, centralną komisję społeczno-gospodarczą lub zakładową komisję społeczno-gospodarczą; 3) mianowanie przedstawiciela/i przez związek z największym udziałem głosów w wyborach do CSE (dwa związki z największą liczbą głosów, jeśli ma zostać wybranych dwóch przedstawicieli pracowników); lub 4) połączenie jednej z trzech opcji określonych powyżej z wyznaczeniem przez europejską radę zakładową (ERZ) lub, w spółce europejskiej, organ przedstawicielski SE. Ta ostatnia opcja w oczywisty sposób może być wykorzystana tylko wtedy, gdy wybieranych jest co najmniej dwóch przedstawicieli pracowników. Długość kadencji przedstawiciela/i pracowników na poziomie zarządu jest określana w statucie spółki, ale nie może przekraczać sześciu lat.

W spółkach należących do państwa zatrudniających mniej niż 200 pracowników, dla przedstawicieli pracowników jest zarezerwowanych do jednej trzeciej miejsc w zarządzie (z minimum dwoma). W spółkach zatrudniających ponad 200 pracowników przedstawiciele pracowników stanowią jedną trzecią zarządu. Sytuacja wygląda inaczej w spółkach zależnych spółek państwowych, gdzie nie ma miejsc w zarządzie dla pracowników, jeśli zatrudniają mniej niż 200 osób, trzy miejsca, jeśli zatrudniają od 200 do 1000 osób i jedna trzecia składu zarządu, jeśli zatrudniają ponad 1000 osób. We wszystkich przypadkach przedstawiciele pracowników na poziomie zarządu są wybierani przez pracowników na podstawie nominacji dokonanych przez reprezentatywne związki zawodowe lub co najmniej 10% członków CSE w spółce. Należy podkreślić, że prawo zakazuje łączenia stanowiska przedstawiciela pracowników w organach spółki z żadnym innym stanowiskiem obejmowanym z wyboru, jak np. członek CSE lub delegat związkowy. Inną jeszcze płaszczyznę partycypacji pracowniczej w zarządzaniu tworzy prawo spółek, które stanowi, że jeśli pracownicy spółki są jej akcjonariuszami będącymi w posiadaniu co najmniej 3% akcji, to w organach spółki obligatoryjna jest obecność co najmniej jednej osoby reprezentującej tych akcjonariuszy. Jan Czarzasty

CIĄG DALSZY JUŻ W CZWARTEK 18 LIPCA 2024